Söyleşi
Mahir KILINÇ

Bütün ilahi dinlerde mevcudiyetinden bahsedilen ve İslam’ın beş rüknünden biri olan namazın hikmet ve öneminden kısaca bahsedebilir misiniz?

Bütün dinlerde değişmeyen tek esas, tevhit inancıdır. Yani Cenab-ı Hakk’ın varlığına ve birliğine tereddütsüz iman etmektir. Yine bütün ilahi dinlerde Allah’a imandan sonra insanlara bazı sorumluluklar yüklenmiştir ki bunların en başında namaz ibadeti gelmektedir. Namazların miktarı, şekli farklı olabilir ama namaz anlamına gelen ve aynı işlevi gören bir ibadet, dinin temel direği hüviyetinde her zaman var olagelmiştir.

İslam’ın temel direği kabul edilen ve günde beş defa kılmakla zorunlu olduğumuz ibadet olan namaz, insanı Allah’a en çok yaklaştıran, Resulüllah’ın (s.a.s.) “Amellerinizin en önemlisi namazdır.” (Muvatta, Tahâret, 6/36.) buyurduğu bir farizadır. Aynı zamanda “İnsanı günahlardan temizleyen bir ibadettir.” (Buhari, Mevâkît, 6.) “Mümini ahlaksızlıktan ve kötülüklerden koruyan bir kalkandır.” (Ankebût, 29/45.) buyurulmuştur. Müminin miracı olması münasebetiyle namaz, günde beş defa Allah’ın huzuruna varmak ya da her gün beş defa Cenab-ı Hak tarafından kabul edilmektir.

Allah Teâlâ, bütün âlemin, canlı ve cansız bütün varlıkların kendisini zikrettiğini ve O’na secde ettiklerini ayetlerle bildirmektedir. Bütün varlık âlemi, mahiyetini bizim anlayamayacağımız şekilde Cenab-ı Hakk’ı zikretmekte, O’na hamd ve secde etmektedir. Mahlûkatın efendisi olan “insan” da bu işi çok daha kapsamlı ve anlamlı bir şekilde namazda yerine getirir.

Namazı şekil ve mana diye ikiye ayıracak olursak onun şekil yönüne baktığımızda şunu görürüz: Mümin önce gerekli temizliğini yapar, elbisesinin ve namaz kılacağı yerin de tertemiz olduğunu gördükten sonra, tekbir getirerek ellerini kaldırır, dünyayı arkasına atarak namaza başlar. Emre amade bir kul edasıyla kamet bağlar, kıyamda durur, rükûya ve secdeye varır. Bu hâliyle mümin, kâinattaki bütün varlıkların hamdini ve zikrini sembolize etmektedir. Dağlar gibi dimdik ayakta durur, böylece dağların, ağaçların, nebatatın, ayakta duran ve cansız bildiğimiz bütün mevcudatın zikrini yansıtır.

Sonra “Allah, en büyüktür!” diyerek rükûya gider, orada “En büyük olan Allah’ın her türlü kusurdan ve noksanlıktan münezzeh olduğunu” itiraf ederek Rabbimizi zikreder ve iman tazeleriz.  Bu sözü tam bir iman ve tasdik duygusuyla söylediğimizi göstermek için de en az üç kez tekrar ederiz. Rükûdan başımızı kaldırdığımızda, “Allah, kendisine hamd edeni mutlaka işitir.” diyerek, “Ey Rabbimiz! Bize ayağa kalkma gücünü verdiğin ve bizi hayvanlar gibi olmaktan kurtardığın için sana hamd olsun.” diye niyaz ederiz. Namazdaki rükû hâli, bir anlamda dört ayaklı hayvanların zikrini sembolize etmektedir.

Sonra yine “Allah, en büyüktür!” diyerek secdeye gider, Cenab-ı Hakk’ın huzurunda yerlere kapanır, orada da “En yüce olan Rabbimi her türlü kusurdan ve noksanlıktan tenzih ederim.” diyerek iman tazeleriz. Bu sözü de tam bir iman ve tasdik duygusuyla söylediğimizi göstermek için en az üç kez tekrar ederiz. Yine “Allah, en büyüktür!” diyerek secdeden kalkarız ama kulluğun Allah’a en yakın olan hâlini temsil eden secdeyi rastgele yapmadığımızı göstermek için yine tekbir alarak tekraren ve teyiden secdeye varırız. Aynı hamd ve zikrimizi secdede iken bir kez daha dile getiririz. Bütün bu hâllerimizde de Allah’a olan imanımızı ve imandaki sadakatimizi tazeleriz. Namazdaki secde hâli de bir anlamda yerde sürünerek dolaşan hayvanların zikir hâlini sembolize etmektedir.

Sonra bu yaptığımızın bir anlık ve rastgele bir şey olmadığını göstermek ve teyit etmek için aynı şeyleri her rekâtta tekrar ederiz. En sonunda teşehhüde oturur ve sanki veda hâli anlamını gösteren selamlaşma faslının arkasından kelime-i şehadeti okuyarak tekrar imanımızı tazeler, sonra dua ve niyaz ile Rabbimizle olan muhaveremizi tamamlayarak namazımızı bitirir ve “Allah’ın selamı, rahmeti ve bereketi dileğiyle” selam verir, tekrar dünyaya döneriz. Bunu yaparken de sağa ve sola dönerek Allah’ın selamını, rahmetini ve bereketini hem sağ tarafındakiler hem de sol tarafındakiler için temenni eder. Namazımızı bitirip selam verince de, “Ey Allah’ım! Selam sensin ve selamet sendendir. Ey celâl ve ikram sahibi olan Allah’ım, sen mukaddes ve münezzehsin.” diyerek (Müslim, Mesâcid, 26/136; Tirmizi, Salât, 224/298.) Rabbimizle olan muhaveremizi, zikrimizi ve hamdimizi tamamlarız.

Her gün beş defa kıldığımız namazda esas olan huşu, hudû ve istiğraktır, her şeyi bir kenara koyarak Allah’ın huzuruna huşu ile durmaktır. Ama gaye sadece bu olsaydı, hiçbir fizikî harekete, kıyâma, rükûya, secdeye gerek olmazdı. Aksine tam bir hareketsizlik ve sükûn esas olmalıydı. Fakat durum böyle değildir. Çünkü Allah cesedi ve ruhu birlikte yaratmıştır. Bunların her ikisi varsa insan vardır. Öyleyse insanın her ikisiyle birlikte yani hem ruhî bir istiğrakla hem de bazı vücut hareketleriyle namaz kılması gerekir. Dinimiz bu birlikteliği namazda da gerçekleştirmektedir. Zaten İslam; din ve hayat, dünya ve ahiret, ruh ve ceset birliğini en mükemmel şekilde sağlayan bir dindir. İslam, Avrupalının anladığı gibi lâhûtî bir din değil, insanla yaratıcısı arasındaki münasebeti ve en geniş anlamıyla bütün hayatı tanzim eden bir dindir.

“Kitaptan sana vahyedilenleri oku, namazı özenle kıl. Kuşkusuz namaz hayâsızlıktan ve kötülükten men eder. Allah’ı anmak her şeyden önemlidir. Allah yaptıklarınızı bilir.” (Ankebut, 29/45.) ayetinden hareketle namazın ahlak üzerindeki etkisini anlatabilir misiniz?

Burada iki cümle önemlidir. Bunlardan birincisi, “Namaz insanı hayâsızlıktan ve kötülükten men eder.” cümlesidir. Önce şunu söyleyelim: Şartlarına tam olarak uyup kılınan namazın insanı kötülüklerden uzak tutacağını hem Allah hem de Hz. Peygamber söylemektedir. Bir müminin, bu söylenenlere tereddütsüz iman etme zorunluluğu vardır. Dolayısıyla bunun böyle olduğundan mümin asla şüphe etmez.

Sözünü ettiğiniz ayet-i kerime, eğer namazın dili olsaydı, insana hayâsızlıktan ve kötülüklerden uzak durması gerektiğini söyler ve onu bunlardan vazgeçirirdi manasına gelebilir. Böyle yorumlayan müfessirler vardır. “Allah sizi hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyması için namazı farz kılmıştır, dolayısıyla namazı farz kılmakla size lütufta bulunmuştur.” manasını veren müfessirler de vardır.

Bununla birlikte namazını hakkıyla kılan insanı, namazın kötülükten ve hayâsızlıktan koruyacağını akıl da kabul eder. Çünkü günün her vakit dönümünde yani güneş doğarken, zirvede iken, batmaya meylettiğinde, battığında ve harareti tamamen kaybolduğunda her gün defalarca Allah’ın huzuruna girip çıkan insanın, Allah’ın rızasına aykırı bir hayâsızlığı ve kötülüğü yapması makul değildir. Yaparsa tekrar Allah’ın huzuruna nasıl çıkacaktır? Buna rağmen yine de yapıyorsa kıldığı namazın problemli olduğunu bilmesi gerekir. Nitekim Hz. Peygamber: “Her kimin namazı, kendisini hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoymuyorsa o namaz o kişinin Allah’a uzaklığından başka bir şeyini artırmaz.” (Taberânî, Kebîr, XI, 54.) buyurmuştur.

İkincisi, “Allah’ı anmak her şeyden önemlidir.” cümlesidir. İbadetlerde esas olan Allah’ı anmaktır. O’nu zikretmek ve O’nunla sürekli irtibat hâlinde olmaktır. Bu hâl, hiç şüphesiz ibadetin kendisinden daha önemlidir. İbadetler vesiledir, amaç Allah’ı zikretmek, O’nu hiç aklından çıkarmamaktır. Çünkü sürekli Allah’ı anmak insanı kötülükten ve hayâsızlıktan korur. Namazların gün içerisine serpiştirilmesinin sebebi de bu sürekliliği korumak olsa gerektir. Her an Allah ile olmak, insandaki hayâsızlık ve kötülük dürtüsünü öldürür.

Hem bireysel hem de toplumsal olarak ifa edilen namazın insana yönelik psikolojik ve sosyolojik etkileri muhakkaktır. Bunlardan da söz edebilir misiniz?

İnsan, önemli bir şahsiyetin huzuruna varıp kendisiyle bir müddet sohbet ettikten sonra dışarı çıktığında en azından belli bir süre bu sohbetin etkisinde kalır. Konuşulanları düşünür, bunların doğru ve dikkat edilmesi gereken sözler olduğuna kanaat getirir. Namaz da bir yönüyle insanın, dünyayı arkasına atarak Allah ile buluşması anlamına gelen bir ibadettir. Bu hâl de her gün belli aralıklarla beş defa tekrarlanmakta, böylelikle sanki insanın Allah ile beraber olma hâlinin unutulmaması, sürekli canlı kalması sağlanmaktadır. Kendini her zaman Allah’ın huzurunda hisseden insan, bu hâlin etkisini kendi ahlakında ve davranışlarında mutlaka hisseder. Şimdi Allah’ın huzuruna varmakta, biraz sonra da huzurdan dışarı çıkmaktadır ve bu durum her gün defalarca sürekli tekrarlanmaktadır. Bu hâl mümini, hayatını Allah’ın rızasına göre yürütmeye mecbur bırakır. Ayrıca insana sokak terbiyesini de öğretir. Çünkü O’nun huzuruna giderken veya huzurdan çıkıp işine, evine dönerken O’nun rızasına aykırı bir davranışta bulunmaktan, hatta böyle bir düşünceyi içinden geçirmekten bile utanç duyar. Kendisiyle ve imanıyla tutarlı olabilmesi için mutlaka bu psikolojiyi vicdanen yaşar. İşte bireysel ve toplumsal açıdan en büyük kazanım budur.

Ayrıca namazları cemaatle kılmanın, tek başına kılmaktan yirmiyedi derece daha faziletli olduğunu biliriz.  Cemaatle kılarken farklı bir şey yapmıyoruz, aynı şeyleri okuyor, aynı kıyam, rükû ve secdeleri yapıyoruz. Buradaki tek fark, toplumsal birlikteliktir yani dayanışma, sevinci ve kederi paylaşmadır. İnsan beş vakit aynı safta namaza durduğu birinin hâl ve hatırını sorar, sohbet eder, sıkıntıları varsa paylaşır, birlikte çare aramaya çalışır. İşte cemaatle namazın yirmiyedi kat faziletli olmasında toplumsal birlikteliğe katkısını görmek lazımdır. 

Peygamber Efendimizin çeşitli müjdelerle andığı namaz, elbette bir inancın tezahürüdür. İnançla başlayan bu ibadetin iman üzerindeki etkilerinden bahseder misiniz?

İbadetlerin imanı kuvvetlendiren bir unsur olduğu bütün İslam hukukçuları tarafından benimsenen genel bir ilkedir. Yapılan her ibadet, hatta her iş mutlaka belli bir inanca ve niyete dayanır. Hiçbir davranış, hiçbir söz tesadüfen ortaya çıkmaz. Önce niyet ve kalbin kararı gerekir, sonra fiiliyat gerçekleşir. Buna göre namaza baktığımızda, hayatımıza en çok sinen ibadetin namaz olduğunu görürüz. İslam’da her gün sürekli yapılan bir tek ibadet vardır, o da namazdır. Diğer ibadetlerin hiçbiri namaz kadar sürekli değildir. Orucu ve zekâtı senede sadece bir defa eda ederiz. Ama her gün beş defa namazla haşır neşir oluruz. En yoğun ve yorgun olduğumuz saatlerde bile namaz bizi ayağa kaldırmaktadır. Her sabahın tatlı uykusunu namaz için feda ederiz,  işlerimizin en yoğun olduğu öğle saatlerinde namaz için ayağa kalkarız, yaptığımız işlerin toparlanma zamanı olan ikindi vakitlerinde, soframızın kurulduğu akşam saatlerinde, yorgunluğumuzu giderip uyku rahatlığına erdiğimiz yatsı vaktinde yine namaz bizleri ayağa kaldırmaktadır. Sanki bütün vakitlerimiz namazla yoğrulmuş, ona göre dizayn edilmiş gibidir. Bu derece insan ile sürekli iç içe olan bir fiili, kalpteki imanın eseri olmaktan başka bir şeyle açıklayamayız. Nitekim bazı fukaha, namazı imanın bir rüknü olarak kabul eder.

Namaz kalpteki imanın bir eseri olduğu gibi aynı zamanda o imanı güçlü tutan, kuvvetlendiren bir ibadettir. Kur’an-ı Kerim’de de imandan sonra hemen namaz zikredilmektedir. Cenab-ı Hak, namaz kılanları “mümin” diye nitelemektedir. (Nisâ, 4/162.) “Eğer namaz kılarsanız ben sizinle beraberim.” buyurmaktadır. (Mâide, 5/12.) Allah, Resulü ve namaz kılan müminleri “dost” kavramıyla bir arada zikretmektedir. (Mâide, 5/55.) Hz. İbrahim’e “Rabbim, beni ve soyumu devamlı namaz kılanlardan eyle!” diye dua etmesini emretmektedir. (İbrahim, 14/40.) Hz. İsa, “Rabbim bana, yaşadığım müddetçe namazı vasiyet etti.” demektedir. (Meryem, 19/31.) Hz. İsmail’in, aile efradına sürekli namazı emrettiğini ve onun Allah katında kendisinden razı olunan bir kul olduğunu haber vermektedir. (Meryem, 19/55.) Namazı terk edenlerin şehvetlerine uyduklarını, bu yüzden gayyaya düşeceklerini bildirmektedir. (Meryem, 19/59.) Namaz kılanların asla zarar etmeyen bir ticaret yaptıklarını söylemektedir. (Fâtır, 35/29.)

İmanı olmayanın cennete girmesinin mümkün olmadığına, namaz kılanların ise cennete kavuşacakları beyan edildiğine göre namaz ile imanı bir bütün olarak düşünmek de mümkündür. Namaz imanı kuvvetlendirir, kuvvetli bir iman da insanı namaza mecbur eder.

Şüphesiz ki sabır, Kur’an’da imani ve ahlaki bir tavrın göstergesi olarak namazla birlikte zikredilmiştir. Sabır ile namaz arasındaki ilişkiyi bizlere anlatır mısınız?

Hz. Peygamber:“Cennet zorluklarla, cehennem nefsani arzularla sarılmıştır.” (Müslim, Cennet, 1.) buyurmaktadır. Ayette namazla birlikte sabrın da zikredilmesi, hayat gerçeğine uygun düşmektedir. Namaz, Allah ile olan ilişkimizi sürdürdüğümüzü, sabır da bu ilişkiyi gerçekten koruduğumuzu fiilen göstermektedir. Allah’ın buyruğuna uyarak nefsani arzularımıza karşı sabırla direnç gösterdiğimizi kanıtlamaktadır. Bizzat namazın kendisi bile nefse zor gelebilmektedir. Ama biz nefsimize zor gelen şeyleri Allah emretti diye yapıyor, nefsimizin isteklerine de Allah yasakladı diye engel oluyoruz. Çünkü cennete ancak beşeri ve nefsani arzulardan uzaklaşmak suretiyle girilir. Resulüllah (s.a.s.) başka bir hadisinde de şöyle buyurmaktadır: “Allah’ın (buyruklarını) koru ki Allah da seni korusun! Allah’ın (buyruklarını) koru ki  O’nu, hep yanında bulasın! Bolluk ve rahatlık döneminde kendini Allah’a tanıt ki sıkıntılı döneminde Allah da seni tanısın!” (Tirmizi, Kıyamet, 59.)

Allah Teâlâ, Taha suresinde “Aile fertlerine namazı emret, kendin de bunda kararlı ol. Senden rızık istemiyoruz, asıl biz seni rızıklandırıyoruz. Mutlu gelecek, günahlardan sakınanların olacaktır.” buyuruyor. (Taha, 20/132.) Başta kendimize ve ailemize bu ayeti nasıl tatbik etmeliyiz?

İnsan, birine, doğru yolu gösterirken bu tavsiyenin işe yaraması için önce kendisinin o yola girmesi gerekir. Nitekim Hz. Peygamber’e emir sigasıyla gelen bu ayette, aile efradına namazı emret, kendin onu kıl, buyurmaktadır. İnsan aile efradından yapmalarını istediği şeyleri kendisi yapmazsa, “İnsanlara iyiliği emreder de kendinizi unutur musunuz? Üstelik kitap da okuyorsunuz, hiç mi aklınızı kullanmıyorsunuz?” (Bakara, 2/44.) mealindeki ayette işaret edilen kişi konumuna düşer. Bu durumda, o söylediklerinin hiçbir anlamı ve etkisi olmaz, insan yalancı durumuna düşer. Zaten insan sözden ziyade yapılanları görmekten etkilenir. Dolayısıyla aile efradımızın namaz kılmalarını ve bu yolla cenneti kazanmalarını istiyorsak önce kendimiz kılarak örnek olmalıyız.

Prof. Dr. Kemal Sandıkçı,kimdir?

Prof. Dr. Kemal Sandıkçı, 1944 yılında Rize’nin Ardeşen ilçesinde dünyaya geldi. 1966 yılında İstanbul İmam Hatip Okulunu, 1970 yılında da İstanbul Yüksek İslam Enstitüsünü bitirdi. 1967-1977 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde imamlık, Bursa il müftü yardımcılığı ve Bolu Eğitim Merkezi müdür yardımcılığı yapan Prof. Dr. Kemal Sandıkçı, 1977 yılında Samsun Yüksek İslam Enstitüsünde Hadis Anabilim Dalı Asistanı oldu. Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesinde yüksek lisansını, doktorasını ise Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet S. Hatipoğlu yönetiminde tamamladı. 1983 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde yardımcı doçent, 1987 yılında doçent ve 1993 yılında da profesör oldu. Karadeniz Teknik Üniversitesi Rize İlahiyat Fakültesine ve Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesine kurucu dekan olarak atandı. 2012 yılına kadar dekanlık görevini sürdüren Kemal Sandıkçı, 2013 yılında emekli oldu. Evli ve 7 çocuk babasıdır.

Kaynak: Diyanet Haber